De toekomst van de stad maak je met kunst

Berlijnplein is een diverse culturele ontmoetingsplek in het hart van Leidsche Rijn met kunst, cultuur, studio’s, innovatie, picknicktafels, workshops en tal van evenementen. Op dit moment opereren de partijen nog vanuit tijdelijke gebouwen, in 2025 moet deze vervangen zijn door nieuwbouw. Hoe kunnen gemeente en kunstenaars met creative placemaking elkaar hierin stimuleren en aanvullen? Dat kan door van tijdelijk programma naar een structureel gebouw te werken, en de culturele partijen op het plein bij de ontwikkeling hiervan te betrekken.

Tekst: Jeroen Junte | Beeld: Nina Slagmolen, Rogier Boogaard en Juri Hiensch

“Op Berlijnplein kun je zomaar wat onverwachts meemaken. Daarvoor hoef je dan geen kaartje te kopen. Iedereen is welkom. En vooral: iedereen mag meedoen en meepraten. De uitstraling is open en creatief. Je voelt gewoon dat dit geen gewoon plein is.” Donica Buisman is trots wat er in amper vijf jaar is bereikt met Berlijnplein in de Utrechtse wijk Leidsche Rijn. Met haar stadslab RAUM heeft ze daar een cruciale rol in gespeeld met creative placemaking. “Dat is feitelijk een nieuwe kunstdiscipline, waarbij maatschappelijke thema’s worden getackeld en teruggebracht tot het niveau van de wijk”. RAUM en de andere culturele organisaties op Berlijnplein doen dat met uitdagende exposities, installaties, debat, workshops en andere events gericht op de wijk, de stad en de rest van het land. “Dat kan bijvoorbeeld beeldende kunst, theater, dans, architectuur of design zijn. Of beter nog, een opwindende mix van al die disciplines. Zolang het maar niet voorspelbaar wordt.”

Kunst als een instrument om samenhang in een wijk te bevorderen. Het is een strategie die van harte wordt onderschreven door Tarik Yousif, hoofd Cultuur bij de gemeente Utrecht. “Kunst is bij uitstek een broedkamer voor verbeelding en ideeën. Een verbeelding van wat iets kan zijn, in dit geval de stad. Maar ook van wat die stad níet kan of moet zijn. Het kan mensen samenbrengen in het bedenken van die ideeën. Het kan mensen ook bewust maken van ideeën die er al zijn en waar zij wat van kunnen en mogen vinden.” Waarbij Buisman een relativering plaatst: “Er is ook niets op tegen als mensen na een leuke dag zonder verplichtingen gewoon vrolijk naar huis gaan trouwens. Meedoen mag geen verplichting zijn.”

‘Flohmarkt’ en fontein

De beleidsmaker Yousif en de creatieve plaatsmaker Buisman zitten in het Makershuis van RAUM; in 2017 was dit het enige gebouw op Berlijnplein. RAUM was toen pas net ontstaan uit een co-creatietraject met zo’n vijftig culturele organisaties over wat voor een culturele plek Berlijnplein in de toekomst moest worden (lees in dit artikel meer over start Berlijnplein en RAUM). “Om samenhang te creëren is nu eenmaal een fysieke plek nodig. Dat werd het Makershuis en een plein voor programma. Bovendien konden wij zo laten zien waar RAUM voor staat. Tiny houses waren een innovatief, goedkoop, tijdelijk en duurzaam alternatief voor traditionele architectuur. Daarmee gaven we een signaal af dat de kunst die hier wordt gemaakt dicht op de tijdgeest zit en voor iedereen is.”

Inmiddels trekt RAUM met een interactief kunst- en designprogramma gemiddeld zo’n 40.000 mensen per jaar (in coronatijd deels online). Het Makershuis was onmisbaar voor de bijbehorende reuring. “Je moet tenslotte ook kunnen zien dat dit geen gewoon plein is. Vergeet niet, vijf jaar geleden was dit een zeven meter diepe kuil zonder zelfs ook maar een plan.” Met zijn beschilderde gevels en eigenzinnige houten puntdakjes is het Makershuis overigens nog steeds een opvallende verschijning op Berlijnplein.

Tarik Yousif en Donica Buisman

De voor de hand liggende volgende stap was het creëren van fysieke manifestaties. “Als mensen zich verbonden moeten voelen met de wijk, moet er geen kunst uit Amsterdam of Eindhoven worden gehaald maar ter plekke worden gemaakt. Daarom staat van meet af aan vast de kunstenaars in en met de wijk werken.” Als eerste werd kunstenaar Leonard van Munster gevraagd om de Berlijnplein Fontein te maken. “Vanuit de ludieke gedachte dat een echt plein natuurlijk een fontein moet hebben.”

Eenmaal geaard op het plein kon RAUM beginnen met het ontwikkelen van een cultureel profiel met verrassende maar toegankelijke publieksevenementen. “Daar was blijkbaar ook een diepgevoelde behoefte aan, niet alleen in de wijk zelf. Er was een flohmarkt met ook zelfgemaakt design en streekproducten, een dansworkshop en een grootse vliegerdemonstratie. Bij de eerste Berliner Garten in april 2019 stonden er duizenden mensen op Berlijnplein. Je zag echt mensenstromen uit de wijk en over de gele brug over het Amsterdam-Rijnkanaal naar het plein trekken. Magisch!”

Aarding én distantie

De rol van de gemeente bij dit creative placemaking was “ruimte geven binnen kaders”, aldus Yousif. Of minder ambtelijk verwoordt: “Stimuleren, niet reguleren”. Al was er aanvankelijk niets te reguleren bij de start van Berlijnplein in 2016. “Er was immers geen programma. Nieuwe projecten hebben wij ondersteund op voorwaarde dat deze prikkelend en toch toegankelijk zouden zijn, en een vorm van eigenaarschap in zich dragen. Dat laatste houdt in dat zowel de makers als de wijkbewoners en bezoekers het gevoel moeten hebben dat het over henzelf gaat. Dat de kunst hen iets leert over hun leven, heel specifiek op deze plek. Dat je elkaar ontmoet en zoiets deelt.”

Yousif ziet de gemeente daarom meer als een betrokken partner. “De kunst die wij willen stimuleren moet uitdagen of zelfs ongemakkelijk zijn. Zodat iemand die hier toevallig de hond uitlaat zich afvraagt: wat zijn ze nou weer aan het doen op Berlijnplein? Want wat de een helpt te aarden, zal de ander juist vervreemden. Allebei is nodig – aarding én distantie.” Buisman beaamt vanuit de optiek van RAUM: “Als iedereen hetzelfde vindt en ervaart, dan krijg je geen dialoog maar een gesprek van telkens dezelfde gelijkgestemden. Dat levert geen nieuwe ideeën of inzichten op. Er ontstaat wél iets als je bewoners met kunstenaars, dichters met architecten of beleidsmakers met theatermakers in gesprek laat gaan. Daarvoor gebruiken wij kunst en design.”

Heimachine

Het kaderen waaraan kunst op Berlijnplein moet bijdragen is nog iets anders dan definiëren waarover die kunst moet gaan. Dat proces verliep organisch, aldus Buisman, die met RAUM een van de gangmakers ervan was. “De eerste twee jaar hebben wij tientallen co-creatie bijeenkomsten georganiseerd en ruim duizend mensen gesproken. Daarmee is een collectieve intelligentie in de wijk aangeboord.” Uit die gesprekken borrelde bijna vanzelf het thema De toekomst van de stad omhoog, herinnert Buisman. “Wij zagen dat alle makers zich bogen over maatschappelijke en grootstedelijke thema’s. Dat was klaarblijkelijk waar deze plek om vroeg en nog steeds om vraagt. Kijk maar om je heen. Hier wordt de stad letterlijk gemaakt.” Inderdaad dreunt op de achtergrond een heimachine en klinkt het gebrom van vrachtwagen met zand. Hoewel al twintig jaar oud, is Leidsche Rijn nog zichtbaar in ontwikkeling. “Dát is wat zo tof is aan deze plek.”

Inmiddels is Toekomst van de stad het overkoepelende thema voor alle kunst en andere activiteiten op Berlijnplein. Deze toekomst moet niet worden uitgetekend op het stadskantoor, zegt Yousif. “Dat moet door de Utrechters zelf worden gedaan. Dat kan hier. Daarom willen wij als gemeente niet te veel sturen. Want kunst mag geen verplicht nummer zijn. Dat als alle plannen al zijn gemaakt nog eens wordt gekeken of er geen leuke kunst bij gemaakt kan worden. Kunst is juist van onschatbare waarde bij het maken van die plannen.”

Een onderwerp dat gaat over de toekomst waaraan door RAUM wordt gewerkt op Berlijnplein is de wooncrisis. “Dat is een heel actueel thema, dat voor dit voorjaar op het programma staat. Maar in de zomer staat het thema spelen centraal. Hoe kunnen we de homo ludens beter tot zijn recht laten komen in de stad? In de winter buigen we ons weer juist over bezinning. Kunstenaars gaan met bezoekers, bewoners en andere partijen uitzoeken hoe je tot jezelf en tot elkaar kunt komen in een stad die steeds voller en drukker wordt.” RAUM mag dan het meest zichtbaar zijn op Berlijnplein door de opvallende gebouwen en de veelal fysieke installaties op het plein, ook de andere organisaties op Berlijnplein buigen zich over de toekomst van de stad, benadrukt Buisman. Zo was theatergezelschap het NUT afgelopen jaar bezig met de toekomst van werken. En organiseert adviesbureau Jonge Honden Social Impact Nights over onder andere participatie en de toekomst van ons voedsel.

Creative placemaking

Als de toekomst van de stad een co-creatie is van kunstinstellingen, bewoners en gemeente, dan hoort daar vanzelfsprekend een innovatieve verstandhouding bij. “Wij zoeken de dialoog met de gemeente”, zegt Buisman. “Als RAUM een project doet over eenzaamheid of over de wooncrisis, dan kloppen wij aan bij gemeentelijke onderzoeksafdelingen voor cijfers en andere expertise. Andersom bieden wij de uitkomsten van onze projecten weer aan bij de gemeente. Bij het festival Cirque du Data bijvoorbeeld onderzocht RAUM hoe de wensen van de burger voorop te zetten in de wereld van data. Daarvoor heeft RNDR (studio for interactive media design) in opdracht van RAUM met sensoren en openbare data het verkeer in een verkeerstunnel zichtbaar gemaakt via een lichtinstallatie. De gemeente is voor ons veel meer dan een financier.”

Voor de gemeente voelt dit creative placemaking, waarbij de uitkomst niet van tevoren vaststaat maar gaandeweg kan veranderen, nog wat onwennig. Terwijl de overheid juist continuïteit wil waarborgen en betrouwbaarheid uitstralen. Dat betekent dat wij moeten durven loslaten.” Daar staat tegenover dat er bij kunst nu eenmaal iets mag mislukken, relativeert Yousif. “Het experiment is wezenlijk in kunst. Het experiment hoort bij deze innovatieve manier van stadsontwikkeling. De stad verandert en cultuur moet mee veranderen.”

Voor de nieuwbouw die in 2025 op Berlijnplein moet staan en waarvoor een budget van 45 miljoen euro is, kan falen toch geen optie zijn. “Op deze plek draaien al vijf jaar meerdere succesvolle projecten. Het is een plek geworden die onderdeel uitmaakt van de wijk en de stad. Waar voortdurend wordt vernieuwd. Zo’n plek kan bijna niet mislukken en dat verbindende gebouwen met bijbehorende buitenruimte dus ook niet.” Daarbij, Berlijnplein draait volgens Yousif niet om gebouwen, maar om de gebruikers ervan. “Daarom zal de gemeente erop toezien dat het nieuwe cultuurcluster niet wordt gedomineerd door één partij. Misschien zullen er ook partijen moeten afhaken, wat weer ruimte biedt voor nieuwe initiatieven. Deze dynamiek kan Berlijnplein juist sterker maken.”

Berlijnplein heet niet voor niets een plein, voegt Buisman toe. “Ook voor de deur van de gebouwen en op andere plekken in de wijk moet co-creatie en kunst de basis zijn en juist een plein is daarvoor bij uitstek geschikt. Daarbij moet er ruimte blijven voor experiment, ook fysiek. Alleen dan ontstaan er nieuwe ideeën en plannen voor de stad van de toekomst.”

Tarik Yousif is hoofd Cultuur bij de gemeente Utrecht. Daarvoor was hij onder meer directeur van de HKU en interim-directeur van de Stadsschouwburg in Amsterdam. Ook werkte Tarik als journalist en moderator en heeft een lange staat van dienst in de kunstsector met onder meer bestuursfuncties bij onder meer Pride Photo en het Nederlands Kamerkoor.

Donica Buisman is oprichter en directeur van stadslab RAUM, dat op Berlijnplein is gevestigd met onder meer een plein voor programma, een paviljoen met horeca, een werkplaats en een Makershuis. Daarvoor was Donica als oprichter van State Of Flux, dat bottom-up en topdown bij elkaar brengt rond een plek met inzet van kunst en design. Daarnaast werkte ze onder meer als placemaker in Amsterdam en projectleider voor Aorta.