Heimachine
Het kaderen waaraan kunst op Berlijnplein moet bijdragen is nog iets anders dan definiëren waarover die kunst moet gaan. Dat proces verliep organisch, aldus Buisman, die met RAUM een van de gangmakers ervan was. “De eerste twee jaar hebben wij tientallen co-creatie bijeenkomsten georganiseerd en ruim duizend mensen gesproken. Daarmee is een collectieve intelligentie in de wijk aangeboord.” Uit die gesprekken borrelde bijna vanzelf het thema De toekomst van de stad omhoog, herinnert Buisman. “Wij zagen dat alle makers zich bogen over maatschappelijke en grootstedelijke thema’s. Dat was klaarblijkelijk waar deze plek om vroeg en nog steeds om vraagt. Kijk maar om je heen. Hier wordt de stad letterlijk gemaakt.” Inderdaad dreunt op de achtergrond een heimachine en klinkt het gebrom van vrachtwagen met zand. Hoewel al twintig jaar oud, is Leidsche Rijn nog zichtbaar in ontwikkeling. “Dát is wat zo tof is aan deze plek.”
“Kijk maar om je heen. Hier wordt de stad letterlijk gemaakt.” Donica Buisman
Inmiddels is Toekomst van de stad het overkoepelende thema voor alle kunst en andere activiteiten op Berlijnplein. Deze toekomst moet niet worden uitgetekend op het stadskantoor, zegt Yousif. “Dat moet door de Utrechters zelf worden gedaan. Dat kan hier. Daarom willen wij als gemeente niet te veel sturen. Want kunst mag geen verplicht nummer zijn. Dat als alle plannen al zijn gemaakt nog eens wordt gekeken of er geen leuke kunst bij gemaakt kan worden. Kunst is juist van onschatbare waarde bij het maken van die plannen.”
Een onderwerp dat gaat over de toekomst waaraan door RAUM wordt gewerkt op Berlijnplein is de wooncrisis. “Dat is een heel actueel thema, dat voor dit voorjaar op het programma staat. Maar in de zomer staat het thema spelen centraal. Hoe kunnen we de homo ludens beter tot zijn recht laten komen in de stad? In de winter buigen we ons weer juist over bezinning. Kunstenaars gaan met bezoekers, bewoners en andere partijen uitzoeken hoe je tot jezelf en tot elkaar kunt komen in een stad die steeds voller en drukker wordt.” RAUM mag dan het meest zichtbaar zijn op Berlijnplein door de opvallende gebouwen en de veelal fysieke installaties op het plein, ook de andere organisaties op Berlijnplein buigen zich over de toekomst van de stad, benadrukt Buisman. Zo was theatergezelschap het NUT afgelopen jaar bezig met de toekomst van werken. En organiseert adviesbureau Jonge Honden Social Impact Nights over onder andere participatie en de toekomst van ons voedsel.

Creative placemaking
Als de toekomst van de stad een co-creatie is van kunstinstellingen, bewoners en gemeente, dan hoort daar vanzelfsprekend een innovatieve verstandhouding bij. “Wij zoeken de dialoog met de gemeente”, zegt Buisman. “Als RAUM een project doet over eenzaamheid of over de wooncrisis, dan kloppen wij aan bij gemeentelijke onderzoeksafdelingen voor cijfers en andere expertise. Andersom bieden wij de uitkomsten van onze projecten weer aan bij de gemeente. Bij het festival Cirque du Data bijvoorbeeld onderzocht RAUM hoe de wensen van de burger voorop te zetten in de wereld van data. Daarvoor heeft RNDR (studio for interactive media design) in opdracht van RAUM met sensoren en openbare data het verkeer in een verkeerstunnel zichtbaar gemaakt via een lichtinstallatie. De gemeente is voor ons veel meer dan een financier.”
Voor de gemeente voelt dit creative placemaking, waarbij de uitkomst niet van tevoren vaststaat maar gaandeweg kan veranderen, nog wat onwennig. Terwijl de overheid juist continuïteit wil waarborgen en betrouwbaarheid uitstralen. Dat betekent dat wij moeten durven loslaten.” Daar staat tegenover dat er bij kunst nu eenmaal iets mag mislukken, relativeert Yousif. “Het experiment is wezenlijk in kunst. Het experiment hoort bij deze innovatieve manier van stadsontwikkeling. De stad verandert en cultuur moet mee veranderen.”
“Berlijnplein draait niet om gebouwen, maar om de gebruikers ervan.” Tarik Yousif
Voor de nieuwbouw die in 2025 op Berlijnplein moet staan en waarvoor een budget van 45 miljoen euro is, kan falen toch geen optie zijn. “Op deze plek draaien al vijf jaar meerdere succesvolle projecten. Het is een plek geworden die onderdeel uitmaakt van de wijk en de stad. Waar voortdurend wordt vernieuwd. Zo’n plek kan bijna niet mislukken en dat verbindende gebouwen met bijbehorende buitenruimte dus ook niet.” Daarbij, Berlijnplein draait volgens Yousif niet om gebouwen, maar om de gebruikers ervan. “Daarom zal de gemeente erop toezien dat het nieuwe cultuurcluster niet wordt gedomineerd door één partij. Misschien zullen er ook partijen moeten afhaken, wat weer ruimte biedt voor nieuwe initiatieven. Deze dynamiek kan Berlijnplein juist sterker maken.”
Berlijnplein heet niet voor niets een plein, voegt Buisman toe. “Ook voor de deur van de gebouwen en op andere plekken in de wijk moet co-creatie en kunst de basis zijn en juist een plein is daarvoor bij uitstek geschikt. Daarbij moet er ruimte blijven voor experiment, ook fysiek. Alleen dan ontstaan er nieuwe ideeën en plannen voor de stad van de toekomst.”