Hoe een organische praktijk een model voor co-creatie oplevert

Gezamenlijk creëren zit ingebakken in de manier van werken op Berlijnplein. Sterker nog: Berlijnplein is het resultaat van een co-creatie traject. Die lijn wordt nu doorgezet. Of het nu gaat over het bedenken van culturele activiteiten op het plein, de inrichting van de publieke ruimte, of het ontwerp van de nieuwe gebouwen die hier gaan komen. Gemeente, huurders en partijen actief op het plein werken nauw samen. De buurt en mensen uit de stad worden hierbij betrokken. Keuzes vanuit verschillende gezichtspunten leiden tot een beter resultaat. Althans, dat is op Berlijnplein de stellige overtuiging.

Tekst: Barbara Nieuwkoop | Beeld: Rogier Boogaard, Mariska Kerpel en Paulus van Dorsten

“Het startte met een open gesprek”, vertelt Fulco Treffers, projectleider innovatie, “om erachter te komen wat we belangrijk vinden. We nemen gezamenlijk besluiten, bijvoorbeeld over de selectie van adviseurs en architecten en de gewenste kwaliteit. De gemeente is procesbegeleider. Een mooi voorbeeld hiervan is de selectie van het ontwerp- en bouwteam. We wilden een team met ook jonge mensen, zodat er nieuwe ogen kijken naar de opgave. En tegelijk wilden we ervaring aan boord, bijvoorbeeld op het vlak van circulair ontwerpen en bouwen.” In een co-creatief besluitvormingsproces komen alle criteria telkens opnieuw op tafel van de beoordelingscommissie. In deze commissie zitten naast de gemeente ook de huurders en een aantal partijen die actief zijn op het plein (de pleingenoten). Zij laten zich ook weer voeden door de andere pleingenoten. Uitkomsten worden tussentijds getoetst met de buurt. In co-creatie gaat het vaak om het doorbreken van patronen. “Patronen als ‘zo hebben we het altijd al gedaan’ zitten ons in de weg,” zegt Treffers. “Het zijn fouten die we nog maken. Door onszelf kwetsbaar op te stellen, kunnen we leren van deze fouten. En dat leidt uiteindelijk tot een beter resultaat.”

Berlijnplein zelf ook ontstaan vanuit co-creatie

De keuze voor de partij die vorm mocht gaan geven aan het culturele programma op Berlijnplein komt ook voort uit een proces van co-creatie. Na jarenlang plannen maken vanuit de gemeente, is in 2016 besloten het proces om te draaien en is gekeken kijken wat er speelt in de stad, waar behoefte aan is. Uit een co-creatie traject, begeleid door State of Flux, is Stadslab RAUM ontstaan. [lees hier meer over de start van Berlijnplein]. Verhuurder van creatieve broedplaatsen DePlaatsmaker is vervolgens aangesloten om mee te denken over het verder ontwikkelen van Berlijnplein. De samenwerking tussen gemeente, RAUM en DePlaatsmaker heeft ertoe geleid de ontwikkeling van Berlijnplein breder in te steken dan alleen cultuur. Aansluitend op het overkoepelende thema ‘De toekomst van de stad’ [lees hier meer over het thema van Berlijnplein] zijn partijen geworven in een mix van cultuur, sociaal-maatschappelijk, techniek en onderwijs. Gezamenlijk is een werving- en selectieprocedure gemaakt. Dit heeft er tot nu toe geleid dat een grote mix van partijen en disciplines verbonden zijn aan Berlijnplein, waaronder theater, dans, makers, adviseurs, welzijnswerkers en kunstenaars.

Dina Ziad, Fulco Treffers en Rogier Boogaard

RAUM was van deze groep als eerste actief op Berlijnplein en heeft bij haar start de lijn van co-creatie op locatie ingevuld: kunstenaars, vormgevers, ontwerpers en organisaties uit de wijk werden uitgenodigd met projecten. Hieruit is het eerste programma ontstaan. “We zijn echt op het plein ontstaan,” weet Dina Ziad, programmamaker bij RAUM. Ziad is altijd bezig met het inzetten van programma en activiteiten voor een meer inclusieve samenleving “Wie bezoekt ons plein, hoe ziet ons publiek eruit? Wat willen zij? Op wat voor manier kun je het publiek kennis laten maken met iets dat ze nog niet kennen en een gevoel van eigenaarschap geven”

Wat heeft onze stad nodig?

Ziad zit graag op het plein zodat ze kan zien wat er gebeurt. “Ik zag dansers onder de perronkappen en ging er mee in gesprek. Nu dansen ze hier. Ze wisten niet dat het Berlijnplein een publieke ruimte is waar ze gebruik van konden maken.” Ziad maakt programma’s waarbij ze kijkt naar de bewoners en de samenstelling van de wijk. Ze bedenkt het concept, maar de ontwikkeling gaat altijd in co-creatie met andere partijen. “Ook betrekken we actief de buurtbewoners bij ons programma, met rondleidingen en preview momenten waarin zij als eerst worden geïnformeerd over wat er op het plein gebeurt en de ruimte krijgen voor eigen inbreng.”

RAUM heeft afgelopen juni SOUK gelanceerd, een markt en festival ter viering van de Arabische en Amazigh cultuur. “Als je kijkt naar de inwoners van Utrecht zie je dat een grote groep niet gerepresenteerd wordt in het culturele aanbod.” Voor Ziad reden om met de ambassadeurs van een community uit de stad in gesprek te gaan. Het programma moet onderdelen bevatten die laagdrempelig en leesbaar zijn voor een grote groep mensen, en de taal spreken van de doelgroep. “Tijdens SOUK had iedere samenwerkingspartner de ruimte om invulling te geven aan het geheel. Je merkt dan dat mensen eigenaarschap voelen en verantwoordelijkheid voelen om het tot een succes te laten worden.”

Een project is volgens Ziad geslaagd als het zichzelf in stand houdt. Een voorbeeld daarvan is de moestuin en de ‘Alleen is oké’ community. “Die laatste bestaat uit 4.000 mensen. Zelfstandige communities die vanuit een programma van RAUM zijn ontstaan en verder gaan zonder onze bemoeienis.”

Het bereiken van groepen die nu nog niet goed worden gerepresenteerd is een belangrijke en gezamenlijke opgave op Berlijnplein. “Het betekende voor ons dat je niet alleen de persoon uitnodigt, maar ook de cultuur van de persoon meeneemt in programma en communicatie. Het verhaal erachter leren kennen.” Ziad weet dat communicatie in de culturele sector echt een pain in the ass kan zijn. “De communicatie is vaak niet toegankelijk voor een breed publiek. Organisaties moeten de taal spreken van de mensen. Niet vanuit je ivoren toren bedenken wat mensen willen. Het klinkt simpel, maar in de uitvoering maak je het pas echt waar.”

Een unieke en inspirerende publieke ruimte voor iedereen

RAUM onderzoekt het functioneren van de publieke, stedelijke ruimte en hoe dit een plek van en voor iedereen kan zijn. Ziad: “Samen met de inwoners van de stad blijven we kritisch kijken naar de vormgeving en voorzieningen van onze ruimte. Geeft het genoeg gehoor aan de wensen van onze doelgroep? Wat kunnen we beter doen en wie is de aangewezen samenwerkingspartner om dat te bereiken? We streven ernaar mensen op een andere manier de publieke ruimte te laten ervaren, door onder andere de inzet van kunst en cultuur.

Ziad vertelt dat bij RAUM het hele team meepraat over de wensen voor de inrichting van hun (buiten)ruimte. Iets dat Treffers in alle besluitvormingsprocessen heeft weten in te bedden. “Het unieke is dat het nieuwbouw is. Hier is geen bestaand gebouw, hier is geen vertrekpunt. Er is nog ‘niks’, waardoor het om iets nieuws vraagt en iets nieuws oplevert.” Op Berlijnplein zitten veel makers bij elkaar. “Je maakt iets waar anderen naar kijken: gemeente, andere organisaties, nieuwe gebruikers, bewoners. Het is een spel waarbij je moet denken aan ieders en elkaars belangen.”

Van alle belangen hebben de bewoners uit de omgeving een heel direct belang. Zij kijken er op uit, ervaren de lusten van levendigheid, maar ook de eventuele lasten als geluid. “We nemen hun rol in de besluitvorming daarom serieus”, vertelt Rogier Boogaard, communicatie- en omgevingsmanager bij de gemeente. “Naast formele inspraak organiseren wij meerdere keren per jaar informele bijeenkomsten voor buurtbewoners op Berlijnplein, waarin zij hun ideeën en vragen kunnen delen met ons. In deze bijeenkomsten toetsen we wat in eerdere gesprekken met de pleingenoten en huurders al is opgehaald. Zo ontstaat een totaalplaatje van de belangen en de te maken afwegingen voor de besluitvorming.”

Grip krijgen op de complexe praktijk

Een belangrijk uitgangspunt in de ontwikkeling van Berlijnplein is circulariteit. Een gebouw heeft van zichzelf verschillende levensduren. Sommige delen gaan vijf jaar mee, andere delen langer. Zo zal de fundering honderd jaar meegaan, de constructie vijftig jaar en een keukenblok heeft maar een levensduur van zo’n tien jaar. Als je de invloed van de levensduren koppelt aan de verschillende belangen op Berlijnplein heb je een model voor de besluitvorming. De gemeente hoeft daardoor niet iedereen over alles mee te laten praten. Zo gaat de gemeente over de fundering, de pleingenoten gaan over de inrichting van de gebouwen. Gezamenlijk besluit je over de architectuur van de gebouwen.

Treffers heeft voor dit complexe besluitvormingsproces een model ontwikkeld, waarin de partners in de co-creatie, de verschillende onderdelen van een gebouw en de mate van betrokkenheid zijn opgenomen. Wanneer je deze aan elkaar verbindt, krijg je een overzicht van wie waarover op welke manier meepraat. Het is een co-creatieve manier van ontwikkelen. In het model wordt de intensieve samenwerking in lagen verdeeld. Treffers licht toe: “Dit model geeft ons meer grip op de belangen en argumenten van de verschillende partijen. Het stelt partijen in staat om vanuit het belang van de ander te kijken en overwegingen te begrijpen, zonder het eigen belang over het hoofd te zien. En het zorgt ervoor dat je als partij soms ook kunt zeggen: ‘hier hoef ik eigenlijk niet zoveel over te vinden, dat pakken anderen samen wel op.’ Het maakt een ingewikkelde samenwerking overzichtelijker en efficiënter.”

CSB-model
De C staat voor Co-creatie partners. De S staat voor een model uit het circulair bouwen, ontwikkeld door Stewart Brand. Hierin worden S-lagen geïntroduceerd om de verschillende onderdelen van een gebouw te kunnen rangschikken naar levensduur. Zoals het eerder genoemde voorbeeld: de fundering gaat langer mee dan de keuken. De B gaat over betrokkenheid, afkomstig van de zogenaamde ladder van betrokkenheid van Sherry Arnstein.

De co-creatie vormt een belangrijke motor voor de continue vernieuwing op Berlijnplein. Het biedt unieke ruimte om alle zaken die spelen op Berlijnplein over programma, gebouw, beheer, verhuur, et cetera in te brengen en aan elkaar te relateren. Treffers illustreert dit met een concreet voorbeeld over de verhuur van atelierruimten. “Welke huurtermijn vinden we passen bij de circulaire uitgangspunten die we met elkaar hebben vastgesteld? We gaan elkaar de komende jaren daarover, en over al die andere onderwerpen, bevragen.”

Dina Ziad is programmamaker en curator bij Stadslab RAUM. Samen richten we ons op het inkleuren van de publieke ruimte, waarbij we gebruik maken van kunst en cultuur.

Fulco Treffers is de aanjager innovatie in het projectteam Berlijnplein. Dat doet hij met het adviesbureau 12N Urban Matters dat hij zeventien jaar geleden oprichtte. Hij werkt aan projecten over participatie, circulaire economie en andere maatschappelijke vraagstukken. Of zoals hij zelf zegt: urban matters that matter. Solidariteit en emancipatie zijn daarbij een vast uitgangspunt. Opdrachtgevers van 12N zijn veelal lokale overheden, woningcorporaties en cultuurinstellingen.

Rogier Boogaard is vanuit het projectteam Berlijnplein verantwoordelijk voor de communicatie en omgevingsmanagement. Vanuit Beeldstories werkt hij aan communicatie opdrachten voor de culturele sector en in de gebiedsontwikkeling. Beeldstories schakelt steeds tussen denken en doen: aan de basis een goede visie, in de uitwerking oog voor de juiste beelden en teksten.